'Modern konut' olarak XIX. yüzyıl İzmir konutu: Biçimsel ve kavramsal ortaklıklar

Abstract

Examination of the formal characteristics of an architectural product is not adequate when one is face-to-face with modernity. Especially products of alternative modernities require one to see through the concepts that are distinctive in the field of housing. These are commodification, standardization, mass production, pervasiveness, and reflectivity. Evaluation of existing building stock within the constructed framework in line with these concepts helps both to identify and to depict 'alternative modernities' and to acquire original innovation peculiar to a specific history and geography. This article focuses on the building typology that appeared in the last quarter of the nineteenth century in Izmir. While identifying the local factors and characteristics that shaped 'the house', it argues that the nineteenth Century Izmir house can be categorized as 'modern'. Current academic literature includes the nineteenth century Izmir houses in the category of vernacular architecture peculiar to a region, such as Chios Houses or Ruin Houses. A typical Izmir house has two floors, organized around two axis, of which one is narrow and the other is large. The upper floor is symmetrical, only having the oriel (cumba) as an additional feature. These row houses, consisting of three parts, the main part, the courtyard and the service part, were produced in the city as an alternative version on a theme depending on the certain physical and social factors. Increasing housing demand, the construction experience obtained from large scale public investigations, the stylistic interaction from suburban mansions, the use of mass produced and/or imported building materials, the existing construction methods, can all be considered among these factors, which are also related to priviledged location and status of Izmir in the Empire geography. Although it is possible to note that these houses resemble the terraced houses of the same period in England when the plan organization and building layout is considered, Izmir houses are applications of original solutions to specific problems and unique conditions of the period from 1875 and 1911, and deserve to be labeled as 'modern'.

Dünyanın değişik coğrafyalarında, Batı’yla eş zamanlı ve Batı’daki gibi tarihin farklı anlarına yayılmış, birbirinden farklı modernleşme biçimlerinin var olabileceğini bugün artık hepimiz biliyoruz (1). Biçimsel kategorilerle algılamayı çoktan bırakmış olmamıza karşın modern mimarlığın yapılı çevreye uyarlamaları konusunda çok büyük ilerlemeler sağladığımız söylenemez (Baydar, 2000). Özellikle yapılı çevrenin büyük bir bölümünü oluşturan ve modern mimarlık tartışmalarının odağında yer alan konut konusunda tarihsel ilerlemeci bir çerçevenin dışına çok az çalışmanın çıkabildiğini görüyoruz. Örneğin “alternatif” ya da “öteki” konut repertuarımız daha çok kadın çalışmaları, evsellik, kısmen de yöresellik alanlarıyla sınırlı kalmakta (2). Oysa elimizde, geniş bir coğrafyaya ve en az iki yüzyıllık bir geçmişe yayılmış, etnik köken, toplumsal sınıf ya da cinsiyet gruplarına ait ve yorumlanmayı bekleyen geniş bir yapı stoku mevcut. Bu stoku oluşturan yapı örüntülerinden biri de XIX. yüzyılda İzmir’de biçimlenen yeni bir konut türü. Makalede, modern konutun temel niteliklerini taşıyan, ancak biçimsel olarak geleneksel konut türlerini çağrıştıran bir tür “öteki konut” olarak XIX. yüzyıl İzmir konutu ele alınmaktadır. Ondokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde, İzmir’de karşımıza çıkan ve hızla tüm kente yayılan bu yeni konut örüntüsünün ilk örnekleri şehrin yeni semtlerinden Punta’da inşa edilmişti. Tıpkı Londra’daki sıra evler ya da Paris’teki apartman blokları gibi, kentin etnik, sınıfsal ve coğrafi her türlü katmanında hâkimiyet kuran bu konut türünün Anadolu ve belki de İmparatorluk sınırları içinde karşımıza çıkan ilk modern konut örnekleri arasında sayılması gerektiği düşüncesi, bu yazının ana tartışma eksenini oluşturmaktadır.