Ildırı’nın mekansal izlerinin peşinde: Bir 19. Yüzyıl yerleşim bulmacası

Abstract

Bu yazı, Erythrai Ören Yeri üzerinde yer alan Ildırı’nın 19. yüzyıldaki mekan kurgusunu çözümlemeyi amaçlamaktadır. Bu dönem, günümüzde Yunanistan’dan gelen Türk mübadillerin yaşadığı yerleşimin Ortodox Rumlar tarafından iskan edildiği Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılına karşılık gelmektedir. Ildırı, mübadele sürecinde ve sonrasında ciddi yıkımlara tanıklık etmiştir. Gerek bu yıkımlar gerekse günümüzde süregelen izinsiz yapılar nedeniyle özgün dokuya ait izler büyük oranda yok olmuştur. Son yıllarda artan turizm baskısı da bu yok oluşu hızlandıran önemli bir faktördür. Bu sebeple bu yazıda farklı kaynaklardaki mekana ilişkin ipuçları biraraya getirilerek bir bulmaca gibi mekansal kurgunun çözümlenmesi amaçlanmıştır. Bu yerleşim bulmacası, mevcut dokudan gelen sınırlı bilgilerin, sözlü tarih çalışmaları ve seyyah arkeologların anlatılarından gelen bilgilerle karşılaştırılarak tamamlanmasına dayanmaktadır. Burada bahsi geçen sözlü tarih çalışmaları, hem önceki Rum ve hem de mevcut Türk mübadillerin anlatılarından oluşmaktadır. Ildırı’nın mübadele öncesi yaşantısına tanıklık etmiş Rumların anlatılarına Atina’daki Küçük Asya İncelemeleri Merkezi arşivinden ulaşılmıştır. Mübadele sonrasına tanıklık eden Türk mübadillerle yapılan görüşmeler ise yazarlar tarafından 2012-2014 tarihleri arasında farklı zamanlarda Ildırı’da gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın sonucunda, Ildırı gibi hem hızlı bir dönüşüm ve hem de mübadele gibi keskin bir toplumsal kopuş yaşayan yerleşimlerde yerin yakın tarihini ve mekansal dönüşümünü anlamada sözlü tarih çalışmalarının önemi vurgulanmıştır.

This paper aims to decipher the 19th century spatial characteristics of Ildırı which overlaps the archaeological remains of ancient Erythrai. This period corresponds to the Ottoman Empire’s last century when Ildırı was inhabited by Orthodox-Rum community. Ildırı experinced serious alterations and destructions during and after the population exchange. Due to both these changes and destructions as well as recent illegal construction activities, the original settlement pattern is almost disappeared in Ildırı. Increasing tourism pressure of recent years in an other factor that accelerates this disappearance. For this reason, in this paper, the spatial characteristics of 19th-century Ildırı is deciphered like a jig-saw puzzle; by tracing the clues about the place from different sources. This settlement puzzle based upon supporting the limited traces coming from the place with oral history studies and narratives of archaeologist travellers. The mentioned oral history studies composed of the narratives of both existing Turkish and former Rum inhabitants. The narratives of Rum inhabitants who experienced the pre-exchange period were obtained from the Centre of Asia Minor Studies in Athens. Interviews with Turkish inhabitants who witnessed the post-exchange period were conducted by the authors at different times between 2012 and 2014 in Ildırı. As the conclusion, the importance of oral history studies is emphasized in understanding the place, its recent history and spatial transformations of the settlements like Ildırı that experienced major transformations as well as a sharp social interruption with population exchange.